शाहीर अजिंक्य यांच्या विषयी
शाहीर अजिंक्य हे लोककला अभ्यासक, लोककला प्रशिक्षक आणि लोककला प्रशिक्षण अभ्यासक्रमाचे समन्वयक म्हणून काम करत आहेत. यासोबतच ते विभागप्रमुख – लोककला अध्यासन केंद्र, गरवारे कम्युनिटी सेंटर, छत्रपती संभाजीनगर आणि शाहीरमहर्षी आत्माराम पाटील शाहिरी मंच, महाराष्ट्र राज्याचे सचिव म्हणूनही काम करत आहेत.
भारतामध्ये व महाराष्ट्रामध्ये विविध शालेय शिक्षण संस्था, शासकीय शिक्षण संस्था, विद्यापीठ, स्वायत्त शिक्षण संस्था तसेच आवश्यक त्या ठिकाणी लोककला अध्यासन केंद्रासारखे लोककला प्रशिक्षण केंद्र, लोककला अध्यासन केंद्र, लोककला अभ्यासक्रम सुरू करून शाहिरीचे व लोककलेचे प्रचार – प्रसार – प्रशिक्षण व संगोपन – संवर्धनाचे महनीय कार्य हे करीत आहे.
लोककला
महाराष्ट्राच्या पावन भूमीला संतांची, पंतांची आणि लोकतंताची समृद्ध अशी परंपरा लाभलेली आहे. याच तंत परंपरेने म्हणजेच महाराष्ट्रातील पारंपारिक लोककला प्रकारांनी महाराष्ट्राला सांस्कृतिक दृष्ट्या आणि आधुनिक दृष्ट्या समृद्ध केलेले आहे. यामध्ये कीर्तन, गोंधळ, वाघ्या मुरळी, शाहिरी, तमाशा, संगीतबारी, भारुड, वासुदेव, पिंगळा, ओवी, बहुरूपी, पोतराज, सोंग, मेळे, दंडार, भराड, नंदीबैल, कुडमुड्या जोशी, डोंबारी, दशावतार असेल किंवा खडीगंमत, लोकनृत्य, लोकवाद्य असेल अशा अनेक लोककला प्रकारांनी जनसामान्यांच्या जीवनात बहुतांशी अमुलाग्र बदल घडवून आणलेला आहे. हाच वसा आम्ही पुढे नेटाने चालविण्याचा प्रयत्न करीत आहोत.
महाराष्ट्रातील लोककला
कीर्तन
कीर्तन हा भक्तिमय संगीत आणि कथाकथनाचा एक परंपरागत प्रकार आहे, ज्यामध्ये कीर्तनकार धार्मिक कथा संगीताच्या माध्यमातून सांगतात. यामध्ये पखवाज, तबला, वीणा आणि झांज यांसारख्या वाद्यांचा वापर केला जातो.
गोंधळ
गोंधळ हा देवीच्या सन्मानार्थ केला जाणारा एक धार्मिक विधियुक्त लोककला प्रकार आहे. विशेषतः देवी भवानीच्या व श्री रेणुका मातेच्या पूजेदरम्यान यात गाणे, नृत्य आणि कथाकथन व देवी देवतांचे आख्यान यांचा समावेश असतो.
जागरण
जागरण हा महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचा पारंपारिक लोककला प्रकार आहे, जो मुख्यतः श्री मल्हारी मार्तंड खंडोबा यांच्या विधीनाट्याशी संबंधित आहे. वाघ्या आणि मुरळी हे दोघेही उपासक दिमडी आणि घाटी वाद्यांसह रात्रभर नृत्य, संगीत आणि कथा (आख्यान) सादर करून खंडोबाची आराधना करतात. ज्यातून भक्तांना भावनिक व आध्यात्मिक अनुभव मिळतो.
शाहिरी-पोवाडा
पोवाडा हा मराठी काव्याचा एक प्रकार आहे. जो शूरवीरांच्या आणि स्वातंत्र्यसैनिकांच्या पराक्रमाची कथा सांगतो. याची सुरुवात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात झाली होती आणि ते लोकांना प्रेरणा देण्यासाठी गाण्याच्या आणि कथा कथनाच्या माध्यमातून वापरले जात असे.
भारुड
भारुड हा एक भक्ती नाट्याचा कलाप्रकार आहे. जे संगीत, नृत्य आणि नाटक यांना एकत्र करून गहन तात्त्विक आणि धार्मिक संदेश देणारे असते. हे भक्ती चळवळीतील संत एकनाथ महाराज यांनी लोकप्रिय केले.
वासुदेव
वासुदेव हा एक पारंपरिक लोककला प्रकार आहे. जिथे कलाकार एक विशिष्ट पोशाखात, शंखाकार मोर पिसांची टोपी घालून, हातात ताळ आणि चिपळ्या वाजवत घरोघरी फिरत गाणे गातो, जे पौराणिक कथांची माहिती देते.
पिंगळा
पिंगळा लोककला महाराष्ट्रातील प्राचीन लोककथन परंपरेचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे. ही कला मुख्यतः कोकणातील पिंगळी गावाशी आणि पिंगळा पक्ष्याशी संबधित जोडलेली आहे. या माध्यमातून कलाकार गीत, संवाद आणि काव्यात्मक शैलीचा वापर करत, हातात छोटा डमरू वाजवीत, आणि कंदील घेऊन ब्रह्ममुहूर्ताला (मध्यरात्रीला) गावोगावी भ्रमंती करत एका विशिष्ट झाडावर बसून लोकांना धार्मिक व नैतिक संदेश देतात.
तमाशा-लावणी
लावणी ही एक तमाशातील नृत्य प्रकार आहे, जो शृंगारिक पद्धतीने सादर केली जाते. तमाशा लोकनाट्यामध्ये गण, गवळण, बतावणी, लावणी आणि वगनाट्य असे संगीत नृत्य, नाट्य सादर केले जाते. यातून अध्यात्मिक आणि सामाजिक प्रबोधन करत रसिकांचे मनोरंजन केले जाते.
पोतराज
पोतराज हे देवीचे भक्त असणारे फिरते कलाकार असतात, जे देवीचा संदेश पसरवतात आणि त्यांच्या धार्मिक कृत्यांद्वारे आशीर्वाद घेतात. ते स्वत: किंवा त्यांच्या कुटुंबाने केलेला नवस पूर्ण करण्यासाठी या देवीच्या सन्मानार्थ असे कृत्य करतात.
दशावतार
दशावतार कोकणातील एक प्राचीन लोकनाट्य आहे, ज्यात भगवान विष्णूचे दहा अवतार (मत्स्य, कूर्म, वराह, नृसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध, आणि कल्की) यांचे अभिनय आणि कथा सादर केल्या जातात. हे लोकनाट्य धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक संदेश देणारे असते, आणि यात नाट्य, संगीत, नृत्य यांचा समावेश असतो. दशावतार विशेषतः गावातील लोकांसाठी सण, उत्सवांमध्ये सादर केले जाते.
खडीगंमत
खडीगंमत महाराष्ट्रातील पारंपारिक खेळ आणि लोककलेचा एक प्रकार आहे. हा खेळ मुलांच्या गटात खेळला जातो, ज्यात गाणी गात खेळाचे विविध टप्पे पार केले जातात. गाण्यांतून सामाजिक संदेश किंवा विनोदी कथन केले जाते. खडीगंमत गोंधळ, नाटक, खेळ आणि गाण्यांचा सुंदर संगम असतो, जो प्रेक्षकांचे मनोरंजन करतो.
लोकनृत्य
महाराष्ट्रातील लोकनृत्य हे पारंपारिक लोककलेचा एक महत्त्वाचा प्रकार आहे. जो राज्याच्या सांस्कृतिक विविधतेचे आणि आदिवासी व ग्रामीण जीवनाचे दर्शन घडवतो. विविध प्रांतातील पारंपारिक सण, उत्सवांमध्ये सादर केले जाणारे जोशपूर्ण नृत्य धार्मिक आणि सामाजिक परंपरांचे जतन करत लोककला परंपरांमध्ये महत्त्वाचे स्थान राखून आहेत.
